Ghép tế bào gốc huyết học là gì? Các nghiên cứu khoa học

Định nghĩa ghép tế bào gốc huyết học

Ghép tế bào gốc huyết học (Hematopoietic Stem Cell Transplantation – HSCT) là phương pháp điều trị chuyên sâu trong y học huyết học, nhằm tái tạo hệ thống tạo máu và miễn dịch ở người bệnh bằng cách truyền tế bào gốc tạo máu từ chính người bệnh hoặc người hiến phù hợp. Đây là chiến lược điều trị nền tảng cho nhiều bệnh huyết học ác tính và một số bệnh không ác tính, khi các phương pháp điều trị khác không còn hiệu quả hoặc không đủ để kiểm soát bệnh.

Tế bào gốc tạo máu (Hematopoietic Stem Cells – HSCs) có khả năng tự làm mới (self-renewal) và biệt hóa thành tất cả các dòng tế bào máu chính: hồng cầu, bạch cầu và tiểu cầu. Việc ghép HSCs giúp phục hồi chức năng tạo máu sau hóa trị hoặc xạ trị liều cao, đồng thời có thể thiết lập lại hệ miễn dịch của người bệnh, đặc biệt trong ghép dị thân – nơi hệ miễn dịch người hiến có thể tấn công và tiêu diệt tế bào ung thư còn sót lại.

Ứng dụng chính của ghép tế bào gốc bao gồm điều trị bệnh bạch cầu cấp (AML, ALL), u lympho, đa u tủy xương, hội chứng rối loạn sinh tủy (MDS), thiếu máu bất sản và một số bệnh lý miễn dịch bẩm sinh. HSCT hiện được xem là phương pháp có khả năng chữa khỏi cho một số nhóm bệnh nhân, nếu được chỉ định đúng thời điểm và điều trị tại trung tâm chuyên sâu.

Phân loại ghép tế bào gốc

Ghép tế bào gốc được phân loại dựa vào nguồn tế bào gốc sử dụng trong cấy ghép. Có ba hình thức chính:

• Ghép tự thân (Autologous HSCT): sử dụng tế bào gốc được thu thập từ chính bệnh nhân, thường được áp dụng trong các bệnh lý như đa u tủy xương, u lympho ác tính nhạy hóa trị. Mục tiêu là tái tạo tủy xương sau khi dùng hóa trị liều cao tiêu diệt tế bào ung thư.
• Ghép dị thân (Allogeneic HSCT): dùng tế bào gốc từ người hiến khác có HLA phù hợp, có thể là người thân trong gia đình hoặc người hiến không huyết thống. Đây là hình thức phức tạp hơn do có nguy cơ thải ghép và phản ứng miễn dịch mảnh ghép chống chủ (GVHD), nhưng lại có hiệu ứng chống ung thư mạnh hơn (GVL – Graft Versus Leukemia).
• Ghép đồng sinh (Syngeneic HSCT): rất hiếm, thực hiện giữa cặp song sinh cùng trứng, hoàn toàn đồng hợp HLA nên không có nguy cơ GVHD.

Mỗi loại hình ghép có ưu và nhược điểm riêng, cần được chỉ định theo đặc điểm bệnh học, khả năng đáp ứng điều trị, độ tuổi và tình trạng tổng thể của người bệnh.

Nguồn thu thập tế bào gốc

Tế bào gốc tạo máu có thể được thu thập từ ba nguồn chính, mỗi nguồn mang đặc điểm sinh học và lâm sàng riêng, phù hợp với các đối tượng và mục đích điều trị khác nhau:

• Tủy xương: đây là nguồn cổ điển, lấy tế bào gốc bằng cách chọc hút từ xương chậu sau, thường dưới gây mê toàn thân. Tế bào gốc tủy xương có thời gian mọc mảnh chậm hơn nhưng ít nguy cơ GVHD hơn so với máu ngoại vi.
• Máu ngoại vi: phổ biến nhất hiện nay. Bệnh nhân hoặc người hiến sẽ được tiêm thuốc kích thích (G-CSF) để huy động tế bào gốc từ tủy vào máu ngoại vi, sau đó được thu thập bằng máy tách tế bào (apheresis). Ưu điểm là ít xâm lấn, hồi phục nhanh, nhưng có tỷ lệ GVHD cao hơn khi ghép dị thân.
• Máu cuống rốn: được thu ngay sau sinh từ bánh nhau. Mặc dù chứa ít tế bào hơn nhưng có ưu điểm là khả năng dung nạp miễn dịch tốt, ít GVHD, thường dùng trong ghép cho trẻ em hoặc người lớn nhẹ cân.

Bảng so sánh nguồn tế bào gốc:

Nguồn	Ưu điểm	Hạn chế	Ứng dụng
Tủy xương	Ít GVHD	Thu thập xâm lấn, cần gây mê	Ghép dị thân
Máu ngoại vi	Thu thập dễ, phục hồi nhanh	Nguy cơ GVHD cao hơn	Ghép tự thân, dị thân
Máu cuống rốn	Dễ lưu trữ, ít GVHD	Số lượng tế bào thấp	Ghép nhi khoa, haploidentical

Nguồn tài liệu tham khảo: NIH – Stem Cell Transplant

Chỉ định lâm sàng

Chỉ định ghép tế bào gốc huyết học được thiết lập dựa trên đặc điểm bệnh học, giai đoạn bệnh, đáp ứng với điều trị trước đó và yếu tố nguy cơ tái phát. Ghép được cân nhắc khi có khả năng cải thiện tỷ lệ sống còn và tăng khả năng chữa khỏi, đặc biệt trong các bệnh lý ác tính có tiên lượng xấu.

Các chỉ định chính bao gồm:

• Bạch cầu cấp dòng tủy (AML): ghép dị thân được khuyến nghị ở bệnh nhân nguy cơ cao hoặc tái phát sớm sau điều trị ban đầu.
• Bạch cầu cấp dòng lympho (ALL): ghép trong giai đoạn thuyên giảm thứ nhất hoặc tái phát sau điều trị.
• U lympho không Hodgkin và Hodgkin: ghép tự thân sau hóa trị nếu bệnh tái phát hoặc kháng trị.
• Đa u tủy xương: ghép tự thân là tiêu chuẩn sau phác đồ cảm ứng ở bệnh nhân < 70 tuổi.
• Thiếu máu bất sản nặng: ghép dị thân là điều trị lựa chọn đầu tay nếu có người hiến phù hợp.

Quyết định ghép đòi hỏi đánh giá toàn diện bởi hội đồng đa chuyên khoa, xem xét cả nguy cơ biến chứng và khả năng phục hồi sau điều trị.

Quy trình ghép tế bào gốc

Ghép tế bào gốc huyết học là một quy trình phức tạp được tiến hành qua nhiều giai đoạn kéo dài trong vài tuần đến vài tháng, bao gồm đánh giá toàn diện trước ghép, chuẩn bị cơ thể người nhận (conditioning), truyền tế bào gốc, và theo dõi quá trình mọc mảnh cùng các biến chứng. Mỗi giai đoạn đều yêu cầu chăm sóc tích cực, kiểm soát nhiễm trùng nghiêm ngặt và hỗ trợ toàn diện để tối ưu hóa kết quả ghép.

Các bước chính trong quy trình HSCT:

1. Đánh giá trước ghép: kiểm tra công thức máu, chức năng gan thận, tim phổi, đánh giá nhiễm virus tiềm ẩn, HLA typing giữa người bệnh và người hiến.
2. Điều trị chuẩn bị (conditioning): dùng hóa trị +/- xạ trị liều cao để tiêu diệt tế bào bệnh và ức chế hệ miễn dịch, tạo điều kiện cho tế bào ghép phát triển. Các phác đồ phổ biến: Bu/Cy, TBI/Cy, Flu/Mel.
3. Truyền tế bào gốc: tế bào gốc được truyền qua đường tĩnh mạch trung tâm trong vòng 1–2 giờ, tương tự truyền máu.
4. Hồi phục và theo dõi: bệnh nhân được theo dõi trong phòng cách ly, chăm sóc hỗ trợ bằng kháng sinh, thuốc chống nấm, truyền máu và chế phẩm máu nếu cần.

Mọc mảnh được định nghĩa là sự xuất hiện liên tục bạch cầu trung tính > 500/mm³ trong ít nhất 3 ngày. Quá trình này thường diễn ra sau 10–14 ngày với máu ngoại vi và 20–30 ngày với máu cuống rốn. Tăng tiểu cầu bền vững thường đạt được sau đó vài ngày.

Biến chứng và nguy cơ

Dù có tiềm năng chữa khỏi bệnh, ghép tế bào gốc đi kèm với nhiều biến chứng nguy hiểm, cả ngắn hạn lẫn dài hạn. Các biến chứng này có thể đe dọa tính mạng nếu không được theo dõi và xử trí đúng cách.

Biến chứng thường gặp:

• Trong 30 ngày đầu (giai đoạn suy tủy):
  • Nhiễm trùng do vi khuẩn, nấm, virus (CMV, HSV)
  • Sốt giảm bạch cầu, viêm phổi kẽ, tiêu chảy
  • Hội chứng vỡ tế bào (tumor lysis syndrome)
  • Suy gan cấp – hội chứng vỡ tĩnh mạch gan (VOD)
• Giai đoạn mọc mảnh và hậu ghép:
  • GVHD cấp và mạn (da, gan, ruột, mắt, miệng)
  • Phản ứng thải ghép, tái phát bệnh nguyên phát
  • Suy nội tiết, vô sinh, loãng xương, ung thư thứ phát

GVHD là biến chứng đặc trưng của ghép dị thân, trong đó tế bào miễn dịch người hiến tấn công mô lành của người nhận. Phòng ngừa GVHD sử dụng thuốc ức chế miễn dịch (tacrolimus, cyclosporin A, methotrexate, ATG), và điều trị GVHD gồm steroid liều cao, liệu pháp sinh học (ruxolitinib, ibrutinib).

Hiệu quả và tiên lượng

Kết quả của HSCT phụ thuộc nhiều yếu tố: loại bệnh lý, giai đoạn ghép (trước hay sau tái phát), loại ghép (tự thân hay dị thân), mức độ phù hợp HLA, tuổi và tình trạng nền của người bệnh. Ghép sớm khi bệnh còn nhạy hóa trị, người bệnh còn trẻ và có người hiến phù hợp HLA toàn phần thường cho kết quả tối ưu.

Một số thống kê hiệu quả:

Bệnh lý	Loại ghép	Tỷ lệ sống thêm 5 năm
Đa u tủy xương	Tự thân	45–60%
AML (giai đoạn CR1)	Dị thân	50–70%
Thiếu máu bất sản nặng	Dị thân	70–90%

Tỷ lệ tử vong liên quan đến điều trị (TRM) dao động từ 5–20%, chủ yếu do biến chứng nhiễm trùng, GVHD hoặc suy cơ quan. Tỷ lệ tái phát bệnh sau ghép phụ thuộc vào độ nhạy hóa trị, thời điểm ghép và kiểm soát tế bào tồn dư tối thiểu (MRD – Minimal Residual Disease).

Ghép tế bào gốc ở Việt Nam và xu hướng toàn cầu

Tại Việt Nam, ghép tế bào gốc đã được triển khai từ đầu những năm 2000 tại một số trung tâm chuyên sâu. Đến nay, nhiều cơ sở đã thực hiện thành công cả ghép tự thân và ghép dị thân, bao gồm:

• Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương
• Bệnh viện Truyền máu – Huyết học TP.HCM
• Bệnh viện 108, Bạch Mai, Chợ Rẫy, Nhi Trung ương

Số lượng ca ghép mỗi năm đang tăng lên nhờ sự phát triển về kỹ thuật, trang thiết bị, nguồn tế bào gốc và đào tạo nhân lực. Chi phí điều trị dần được bảo hiểm y tế hỗ trợ, giúp nhiều bệnh nhân tiếp cận phương pháp này hơn.

Xu hướng toàn cầu:

• Tăng sử dụng ghép haploidentical (bán phù hợp HLA), mở rộng cơ hội cho bệnh nhân không có người hiến toàn phần.
• Ứng dụng ghép tế bào gốc sau CAR-T, hoặc kết hợp liệu pháp miễn dịch để giảm tái phát sau ghép.
• Phát triển ngân hàng máu cuống rốn cộng đồng, tăng cơ hội tìm người hiến không huyết thống.

Tổng kết

Ghép tế bào gốc huyết học là chiến lược điều trị tối ưu cho nhiều bệnh lý ác tính và không ác tính về máu, đặc biệt trong các tình huống tái phát hoặc kháng trị. Đây là can thiệp có tiềm năng cứu sống nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro, đòi hỏi sự phối hợp liên chuyên khoa, chăm sóc đặc biệt và theo dõi lâu dài.

Với sự tiến bộ về kỹ thuật, sinh học phân tử và liệu pháp miễn dịch, ghép tế bào gốc không chỉ dừng lại ở điều trị mà đang trở thành nền tảng cho y học cá thể hóa và điều trị miễn dịch trong tương lai. Mở rộng ứng dụng lâm sàng và giảm thiểu biến chứng sẽ là mục tiêu trọng tâm trong các năm tới.